• Share
• Tweet

कृषि शिक्षा भन्नाले के के बुझिन्छ ? यस अन्तर्गत पर्ने मत्स्य विज्ञानको नेपालमा पढाई कस्तो छ ? मत्स्य विज्ञान पढ्न आउने विद्यार्थीहरूको के कस्तो आशा र अपेक्षा समग्रमा पाउनु भएको छ ?

कृषि शिक्षा अन्तर्गत बाली विज्ञान, पशु विज्ञान, पशु चिकित्सा र मत्स्य विज्ञान बिषयहरु पर्दछन् | नेपालमा कृषि, पशु विज्ञान, पशु चिकित्सा र मत्स्य विज्ञान सम्बन्धि अध्ययन, अनुसन्धान र प्रसार कृषि तथा वन विज्ञान विश्व विद्यालय र अध्ययन र अनुसन्धान त्रिभुवन विश्व विद्यालयको कृषि तथा पशु विज्ञान अध्ययन संस्थानमा हुन्छ | कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालय, रामपुरमा मत्स्य विज्ञानमा स्नातक (B.Sc. Fisheries), स्नातकोत्तर (M.Sc. Fisheries) र विद्यावारिधि (Ph. D. Aquaculture) तहको पढाई हुन्छ | मत्स्य विज्ञानमा स्नातक तहको पढाई नेपालमा कृषी तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालयमा मात्र हुन्छ | मत्स्य विज्ञान अन्तर्गत मत्स्यपालन र प्राकृतिक जलाशयमा माछा तथा जलचर र पर्यावरणको व्यवस्थापनको साथै ‘post harvest’ प्रविधी पर्दछन् | मत्स्य विज्ञान अध्ययन गरेका विद्यार्थीहरुको अभिरुची सरकारी जागिरमा धेरै भए पनि यो व्यवहारिक र सीपमुलक शिक्षा भएकोले विद्यार्थीहरु आफैले माछापालन गरेर उद्दमी पनि बन्न सक्छन् | मेरो विचारमा मत्स्य विज्ञानमा अध्ययन गर्न आउने विद्यार्थीहरुले स्वदेशमा नै गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्ने र भविष्यमा गएर मत्स्य विज्ञानको क्षेत्रमा नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्ने, रोजगारीको अवसर पाउने तथा अध्ययन र अनुसन्धान गर्ने अपेक्षा राखेका हुन्छन् |

World Fisheries Day, नारायणी नदि, भरतपुर

नेपाल एक कृषिप्रधान देश हो। नेपालको सन्दर्भमा मत्स्य विज्ञानको शिक्षा कस्तो रहेको छ ? के यस विषयमा विद्यार्थीहरूमाझ पर्याप्त रुचि रहेकोछ?

नेपालमा माछा-पालनको व्यवसायिक स्थिति र भविष्यको बारेमा संक्षिप्तमा बताइदिनुहोस् न । विद्यार्थीहरू र व्यवसायीहरूको निम्ती यो विषय किन महत्वपुर्ण र रुचीकर हुन सक्छ ?

नेपालमा माछापालनको हालसम्मको विकास उत्साहजनक भएता पनि उत्पादन पर्याप्त छैन | नेपालमा २०७४/७५ मा मत्स्य पालनबाट ६५,५४४ टन र प्रक्रितिक जलाशयबाट २,१०० टन गरि माछाको कुल उत्पादन ८६,५४४ टन भएको थियो भने २०७३/७४ मा कुल उत्पादन ८३,००० टन थियो | यो उत्पादन २०७३/७४ को तुलना मा ३.२% ले बढी हो | २०७३/७४ मा माछाको माग १७२३५२ टन थियो | माछाको उत्पादनमा निरन्तर वृद्धि भएता पनि देशको माग पुरा हुन सकेको छैन | तसर्थ माछाको उत्पादन बढाउन अति आवश्यक छ | यसका लागि सरकारले कृषकहरुलाई बर्गिकरण गरि उत्पादनमूखी कार्यक्रमहरु ल्याउन जरुरि छ | मत्स्यपालन कृषकहरुलाई उन्नत प्रविधि, आवश्यक तालिम, भरपर्दो सहयोग र उचित बजार व्यस्थापनको आवश्यकता छ | हाल नेपालीहरु स्वास्थ्य प्रति सजग हुन थालेकाले नेपालमा माछाको माग दिनानुदिन बढ्दो छ | माछामा ओमेगा ३, भीटमिन ए, मिनरल्स जस्तै क्याल्सियम, आइरन, जिन्क धेरै पाइने हुनाले नेपालीहरुले माछा नियमित खान थालेका छन् | माछापालनबाट अन्य खेती भन्दा नाफा बढी हुने हुनाले क्रिषकहरु माछापालनतर्फ आकर्षित भएका छन् | तसर्थ नेपालमा माछापालनको भविष्य उज्ज्वल छ | मत्स्य विज्ञानमा जनशक्ति कम भएको र अवसरहरु धेरै भएकोले बिधार्थीहरुको यो बिषय तर्फ रुची बढ्दो छ |

विद्यार्थीहरुलाई माछा खेतीको व्यावहारिक प्रशिक्षण (Learning for Entrepreneurial Experience)

मत्स्य विज्ञानमा अनुसन्धानको अवसरहरू कस्तो रहेको छ ? तपाईले अनुसन्धान गर्दै गर्नु भएको र गर्न मन लागेको विषय के के हुन् ?

मत्स्य विज्ञानमा अनुसन्धानका अवसरहरु पर्याप्त छन् | राष्ट्रिय कृषि अनुसन्धान परिषद अन्तर्गत मत्स्य अनुसन्धान महाशाखा र कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविधालयको मत्स्य विज्ञान कार्यक्रमले यस सम्वन्धि उल्लेखनीय अनुसन्धानहरु गर्दै आएको छ | मैले कार्प, सिद्रा, मागुर, टिलापिया, झिंगे माछाको उत्पादन प्रविधि, साना सिद्रे माछामा पाइने पोषक तत्व र माछापालनमा महिलाको सहभागिता र सशक्तिकरण सम्बन्धि अनुसन्धान गरेकी छु | मलाई यी विषयहरुको साथै भविष्यमा ‘aquaponics’ मा अनुसन्धान गर्न मन छ |

तपाईं निकै लामो समयदेखी शिक्षण गर्दै आउनु भएको छ र शैक्षिक नेतृत्व पनि सम्हाल्नु भएको छ । यी दुई भूमिकाहरूको लागि के कस्तो सीप र कौशल आवश्यक हुने रहेछ ? कुनै खास शिपको लागी तपाईले विशेष मेहेनत गर्नु परेको थियो ?

सबैभन्दा पहिला विषयगत ज्ञान र दक्षता आवश्यक छ | त्यसपछि कामप्रति लगनशील र इमान्दार हुनु आवश्यक छ | राम्रो शिक्षक हुनुको लागि समयानुकुल ज्ञान अध्यावधिक गरि राख्नु पर्छ |

तपाइँलाई आफ्नो शैक्षिक पेशागत जीवनमा, आफ्नो नेतृत्व र पहलमा भएको र आफुलाई गर्व लागेको कुनै कार्यक्रमको बारेमा बताई दिनुहोस न । भविष्यमा गर्न मन लागेको कुनै कार्ययोजनाको बारेमा पनि बताई दिनुहोस न ।

गर्व भन्दा पनि नेपालको सिद्रे माछाहरुमा पाइने पोषक तत्वहरुको बारेमा गरेको अनुसन्धान जो नेपालमा पहिलो पटक गरिएको थियो; र चितवन, नवलपरासी, मकवानपुर र कैलालीमा संचालन गरेको माछा पालनद्वारा महिला सशक्तिकरण परियोजनाबाट सन्तुष्ट छु | मत्स्य विज्ञान कार्यक्रम हाल पशु विज्ञान, पशु चिकित्सा र मत्स्य विज्ञान संकाय अन्तर्गत रहेकोमा यसलाइ भबिष्यमा छुट्टै संकायको रुपमा विकास गर्ने इच्छा छ |

विद्यार्थीहरू मत्स्य विज्ञान कार्यक्रमको जलाशय सफा गर्दै

तपाईं एक महिला अध्येता (academic), शिक्षाविद् र नेतृत्वदायी व्यक्तित्व हुनुहुन्छ। महिला नेतृत्वको बारेमा तपाइँका अनुभवहरू के कस्तो रहेको छ ? उच्च अध्ययन गर्न चाहने अन्य महिलाहरुलाई के सुझाव दिनुहुन्छ र नेतृत्वमा रहेको महिलाहरुलाई के सल्लाह दिन चाहनुहुन्छ ?

महिला नेतृत्वको अवस्था अझैं पनि परिपक्व र पूर्ण भैसकेको छैन | यधपी अवसरहरुको ढोकाहरु खुल्दैछन् | उच्च अध्ययन गर्न चाहने महिलाहरुलाई आफ्नो क्षमता अभिवृद्धि गर्ने र आफ्नो क्षमतामा विश्वास गर्ने सल्लाह दिन चाहन्छु | नेतृत्वमा रहेको महिलाहरुलाई क्षमता भएका तर अवसर नपाएको महिलाहरुलाई प्रोत्साहन दिई अगाडी बढ्न प्रेरित गर्दै अवसर प्रदान गर्न सल्लाह दिन चाहन्छु |

मत्स्य विज्ञानमा उच्च अध्ययन गर्न चाहने समस्त विद्यार्थीहरूलाई तपाईं के सल्लाह दिन चाहनुहुन्छ ?

नेपालमा मत्स्य विज्ञानको ठुलो महत्व छ | यो विषय अध्ययन गरेर विद्यार्थीहरुले पछुताउनु पर्दैन | यो व्यवहारिक बिषय भएकोले विद्यार्थीहरु आफैले व्यवसायको रुपमा यसलाई अंगाल्न सक्छन् | यसले स्वरोजगारको अवसर सिर्जना गर्नुको साथै मुलुकको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन मद्दत पुर्याउंछ | नेपाल माछामा आत्मनिर्भर नभएको हुनाले नेपाली मुद्रा बिदेसिनुबाट जोगाउछ |

World Water Day उत्सव, रामपुर

Contact: [email protected]

Author: Sujhaab Chautaari

• Share
• Tweet